Parnas Jakub Karol (1884–1949), biochemik, profesor i kierownik Zakładu Chemii Lekarskiej Uniw. Lwow., dyrektor Instytutu Chemii Biologicznej i Lekarskiej Akademii Nauk Medycznych ZSSR. Ur. 16 I w Mokrzanach pod Tarnopolem w rodzinie żydowskiej, był synem Oskara, właściciela ziemskiego, i Gabrieli z Bernsteinów. Uczęszczał początkowo do Gimnazjum V im. Stanisława Żółkiewskiego, potem do Gimnazjum VI im. Stanisława Staszica we Lwowie, które ukończył w r. 1902. W l. 1902–4 studiował chemię na politechnice w Berlinie-Charlottenburgu, w l. 1904–5 na uniwersytecie w Strasburgu u J. F. H. Thielego chemię organiczną i u F. Hofmeistra chemię fizjologiczną, w l. 1905–7 na politechnice w Zurychu pod kierownictwem jednego z twórców współczesnej organicznej i biologicznej chemii R. Willstättera. Na uniwersytecie w Monachium uzyskał w r. 1907 doktorat filozofii na podstawie pracy pt. Über Naphthochinone (München 1908). W r. 1907 został asystentem w jednym z ówczesnych centrów chemii fizjologicznej, w Instytucie Chemii Fizjologicznej Uniwersytetu w Strasburgu u F. Hofmeistra, gdzie pracował do r. 1916, od r. 1913 jako docent prywatny po przeprowadzonej tam habilitacji. Pod wpływem Hofmeistra, O. Bethego i W. Gildemeistra rozwinęły się wtedy u niego zainteresowania mechanizmami reakcji chemicznych w organizmach. W l. 1910–11 pracował czasowo w zoologicznej stacji w Neapolu, a w r. 1914 w Cambridge, w laboratorium biochemicznym F. G. Hopkinsa. Tam zastała go pierwsza wojna światowa. Przejściowo był internowany w Anglii. W r. 1916 służył, już jako biochemik, w wojsku austriackim. Od 1 X 1916 kierował zorganizowanym przez siebie Zakładem Chemii Fizjologicznej Uniw. Warsz., gdzie od 1 IV 1919 był docentem tymczasowym tego przedmiotu. W r. 1918/19 wykładał też chemię analityczną na Wydziale Farmaceutycznym. W r. 1919 wstąpił do WP i brał udział w wojnie polsko-radzieckiej.

Zmieniwszy wyznanie, P. przeniósł się, głównie pod wpływem Franciszka Groera, do Lwowa i w l. 1921–41 był kierownikiem i profesorem zwycz. Zakładu Chemii Lekarskiej Wydziału Lekarskiego Uniw. Lwow., z obowiązkiem wykładania całości chemii ogólnej, organicznej i nieorganicznej. W r. 1929/30 był dziekanem Wydziału Lekarskiego, w l. 1930/1 i 1935/6 dyrektorem jego Oddziału Farmaceutycznego. W r. 1931/2 powołano go na profesora wymiennego uniwersytetu w Zurychu, w r. 1939/40 na profesora uniwersytetu w Gandawie, czego wobec wybuchu wojny nie mógł już zrealizować. W l. 1939–40 był dziekanem Wydziału Farmaceutycznego lwowskiego Instytutu Medycznego, w l. 1939–41 dyrektorem Instytutu Biochemii Wydziału Lekarskiego tamże; uczestniczył też w pracach endokrynologicznego instytutu ukraińskiego. W r. 1933 wybrano go na delegata do rady miejskiej i powiatowej. W czerwcu 1941 znalazł się na niemieckiej liście proskrypcyjnej, lecz wcześniej został ewakuowany wraz z Akademią Nauk Ukraińskiej SRR do Ufy, gdzie przebywał do r. 1943, pracując naukowo. Wiosną 1943 przeniósł się do Moskwy; zorganizował tam wydział chemiczny Wszechzwiązkowego Instytutu Medycyny Doświadczalnej im. Gorkiego, wkrótce przekształcony na samodzielny, wielooddziałowy Instytut Chemii Biologicznej i Lekarskiej Akademii Nauk Medycznych ZSRR, i kierował nim do r. 1949. Brał udział w I Zjeździe Patriotów Polskich w czerwcu 1943 w Moskwie i został wybrany do Centralnej Komisji Rewizyjnej. Jednocześnie zorganizował w Moskwie pracownię chemii fizjologicznej Akademii Nauk ZSRR, stwarzając ośrodek badawczy biochemii przemiany węglowodanowej. Pracownia ta była jedną z pierwszych biochemicznych instytucji w Związku Radzieckim, w której pod kierownictwem P-a prowadzono badania przy użyciu izotopów; do r. 1949 pozostał dyrektorem tej pracowni. W r. 1945 zaproponowano P-owi równocześnie objęcie katedr chemii biologicznej, jako profesorowi zwycz. i honorowemu na UJ, Uniw. Wrocł. i w Gandawie.

P. w swoich pracach zajmował się chemią organiczną, analityczną, fizjologiczną i biochemią. Większość jego prac miała charakter pionierski, zapoczątkowujący nowe kierunki, ale zmienne koleje życia sprawiały, że dalszy ich rozwój przechodził w ręce zagranicznych uczonych. P. był autorem ponad 170 prac badawczych, podręcznikowych, przeglądowych i biograficznych ogłaszanych w języku niemieckim, polskim, francuskim, angielskim, rosyjskim, hiszpańskim i węgierskim. Pierwsze prace P-a dotyczyły chemii organicznej. Były to badania nad nafto-chinonami, w których jako pierwszy uzyskał w r. 1906 w formie krystalicznej nowy ich typ – amfinaftochinon („Berichte der Chemischen Gesellschaft” 1907) i których dotyczyła cytowana już dysertacja doktorska, oraz badania nad kefalinami („Biochemische Zeitschrift” 1909). Z zakresu chemii analitycznej P., ze współpracownikami, był autorem 2 metod i twórcą aparatów powszechnie znanych wśród biochemików. Jeden z nich, z r. 1920, aparat destylacyjny Parnasa–Wagnera, służy do określenia ilości azotu wg Kjeldahla (Über die Ausführung von Bestimmungen kleinen Stickstoffmengen nach Kjeldahl, „Biochemische Zeitschr.” 1921, z R. Wagnerem). Drugi, aparat Parnasa–Hellera, służy do określania małych ilości amoniaku w krwi i tkankach drogą mikrodestylacji pod zmniejszonym ciśnieniem (Über den Ammoniakgehalt und über die Ammoniakbildung im Blute, tamże 1924, z J. Hellerem). Dalsze szczegółowe badania nad powstawaniem amoniaku w organizmie prowadził do r. 1935 z Włodzimierzem Mozołowskim, Pawłem Osternem, Tadeuszem Mannem, Wacławem Lewińskim.

Główne jednak osiągnięcia P-a dotyczyły biochemii. W tej dziedzinie odkrył P. w r. 1910 reakcję Cannizaro – przemianę dwucząsteczek aldehydu na cząsteczkę kwasu i alkoholu pod działaniem fermentów tkankowych (Ueber fermentative Beschleunigung des Cannizaroschen Aldehydumlagerung durch Gewebssäfte, „Biochemische Zeitschr.” 1910). W t. r. odkrył też zasadniczą cechę czynności mięśni gładkich w niezwiększonym zużyciu energii i przemiany (Energetik glatter Muskeln, „Archiv für gesamte Physiologie” 1910). Potem, wraz z uczonymi, zajmował się głównie metabolicznymi reakcjami enzymatycznymi mięśnia, zwłaszcza współzależnością między metabolizmem glikogenu mięśniowego i licznych związków fosforowych a metabolizmem nukleotydów adenozynowych, gromadzącego energię kwasu adenozynotrójfosforowego (ATP) i produktu jego defosforylacji – kwasu adenozynomonofosforowego (AMP) (Untersuchungen über die Phosphorübertragungen in der Glykolyse und Glykogenolyse, „Acta Biologiae Experimentalis” 1938, z G. Hevesym, Tadeuszem Baranowskim, A. J. Guthkem, P. Osternem Linkage of Chemical Changes in Muscle, „Nature” 1934), Über die enzymatischen Phosphorylierungen in der alkoholischen Gärung und in der Muskelglykogenolyse, „Enzymologia” 1938). Przebadał pełny ciąg reakcji enzymatycznych mięśnia, leżących na drodze przemian, począwszy od cząstki glikogenu do kwasu mlekowego poprzez etapy pośrednie, w których występują liczne organiczne estry kwasu fosforowego (Glykogenolyse, w: „Handbuch der Enzymologie”, Leipzig 1940). P. wspólnie z T. Baranowskim odkrył fosforolizę wielocukrów i tym samym pierwszą reakcję tego ciągu, w której bez udziału molekuły wody powstaje z glikogenu i fosforanu nieorganicznego glukozo-1-fosforan; reakcja ta w odróżnieniu od hydrolizy została nazwana fosforolizą glikogenu (Sur les phosphorylations initiales du glycogène, „Comptes rendu de la Société de Biologie” 1935, z T. Baranowskim). P. zbadał także procesy dezaminacji kwasu adenozynomonofosforowego (AMP) jako źródła wolnego amoniaku przedostającego się do krwiobiegu (Über den Ammoniakgehalt und die Ammoniakbildung im Blute. XI, „Biochemische Zeitschr.” 1934, Über den Ammoniakgehalt und Ammoniakbildung im Muskel. XXII, tamże 1935). Zainicjował w ten sposób badania procesów życia, charakterystyczne dla biologii molekularnej. W r. 1937, jako pierwszy w Polsce i jeden z pierwszych na świecie, zastosował izotopy do badania metabolizmu (L’application des isotopes radioactives pour l’exploration des échanges et des transformations biochimiques, „Bulletin de la Société de Chemie Biologique” 1939). W tym celu nawiązał współpracę z G. Hevesym w Instytucie Nielsa Bohra w Kopenhadze. Instytut ten dostarczał preparaty radioaktywnego (³²P) fosforanu i wykonywał pomiary radioaktywności; w pracowni lwowskiej preparatów tych używano dla badania poszczególnych reakcji, w których wchodzą związki kwasu fosforowego, po czym radioaktywność produktów porównywano z radioaktywnością pierwotnego preparatu. P. wraz z Tadeuszem Korzybskim wykazał w badaniach in vivo za pomocą radioaktywnego izotopu fosforu znaczne różnice w wielkości wymiany poszczególnych atomów fosforu w kwasie adenozynotrójfosforowym (Observations sur les échanges des atomes du phosphore renfermés dans l’acide adenosinotriphosphorique, dans l’animal vivant, a l’aide du phosphore marqué par du radiophosphore ³²P., „Bulletin de la Société de Chimie Biologique” 1939, z T. Korzybskim, toż po angielsku w: H. M. Kalckar, „Biological Phosphorylations”, Englewood Cliffs 1969). Całokształt badań P-a i jego szkoły doprowadził do wyjaśnienia przemian leżących na drodze między glikogenem i kwasem mlekowym. Ten ciąg enzymatycznych przemian bywa często nazywany w skrócie schematem EMP od nazwisk jego badaczy, G. Embdena, O. Meyerhofa i P-a. W r. 1943 odkrył P. prostą zasadę działania koenzymów (Enzimy i koenzimy, „Uspechy Sovremennoj Biologii” 1943, Coenzymatic Reactions, „Nature” 1943).

P. był autorem opracowań podręcznikowych: Chemia fizjologiczna ze szczególnym uwzględnieniem fizjologii zwierzęcej, I (W. 1922), Podstawy chemiczne fizjologii (Lw. 1922), Kurs praktyczny chemii fizjologicznej (Lw. 1923), 4 rozdziały: Chemizm oddychania, Czynność wątroby, Mocz, Skład i własności mleka, w „Podręczniku fizjologii” Adolfa Becka (Lw. 1924 II), rozdziały: Methoden zur Beeinflussung der tierischen Entwicklung durch Gase und zur Bestimmung des respiratorischen Gaswechsels während der Entwicklungsvorgänge, w: „Handbuch der biologischen Arbeitsmethoden” E. Abderhaldena (Berlin 1923) i Allgemeines und vergleichendes des Wasserhaushaltes, w: „Handbuch der normalen und pathologischen Physiologie”, opracowanym przez A. Bethego, G. Bergmanna, G. Embdena, A. Ellingera, J. Springera (Berlin 1926); Podstawy chemiczne i fizjologiczne dietetyki, w: „Dietetyka” (W. 1934), której był współredaktorem, 5 rozdziałów: Przemiana materii, Tłuszcze, Trawienie, Węglowodany, Witaminy, w encyklopedii „Świat i Życie” (Lw.–W. 1936 IV). Pod redakcją P-a ukazał się podręcznik „Chemia fizjologiczna” (W. 1937 I–II), zawierający wiele rozdziałów jego pióra. Do cenniejszych prac przeglądowych o charakterze monograficznym należą prace o chemii i energetyce czynności mięśniowych („Annual Reviev of Biochemistry” 1932, 1933), o mechanizmie przemian tkankowych („Acta Biologiae Experimentalis” 1937), o terminologii biochemicznej (tamże 1937, „Endokrynologia Lekarska” 1938). Pisał też o związkach tłuszczowatych („Nowiny Lek.” 1913), składzie jakościowym pożywienia („Pol. Czas. Lek.” 1921), analizie chemicznej krwi („Pol. Gaz. Lek.” 1922), kwasicy („Pol. Arch. Med. Wewnętrznej” 1927), onkologii („Przyr. i Techn.” 1925), regulacji chemicznej funkcji ustrojowych („Endokrynologia Lek.” 1936).

P. wywarł istotny wpływ na rozwój biochemii w Polsce i na świecie. Ze szkoły P-a wyszło ok. 300 prac jego uczniów. Zaliczali się do nich m. in. T. Baranowski, Janina Blauth-Opieńska, Józef Heller, Kazimierz Lindenfeld, Andrzej Klisiecki, T. Korzybski, Cecylia Lutwak-Mann, T. Mann, Wanda Mejbaum, Irena Mochnacka, W. Mozołowski, P. Ostern, Stanisław Przyłęcki, Julian M. Reis, Bohdan Sobczuk. Cechowała P-a wspaniała pamięć i szerokie zainteresowania, m. in. literaturą klasyczną i muzyką. Był od r. 1931 członkiem korespondentem PAU, od r. 1948 członkiem czynnym zagranicznym, członkiem czynnym Tow. Naukowego Lwowskiego, członkiem rzeczywistym Akademii Nauk ZSRR (od r. 1942) i Akademii Nauk Medycznych ZSRR (od r. 1944), członkiem zagranicznym Akademii Medycznej w Paryżu (od r. 1945) i Akademii Leopoldina w Halle, członkiem korespondentem towarzystw biologicznych w Wiedniu i Paryżu, członkiem towarzystw biochemicznych w Paryżu, Londynie, Moskwie – gdzie był wiceprezydentem i kierownikiem oddziału biochemii, doktorem honoris causa uniwersytetu w Atenach (1936) i Sorbonie (1945). Otrzymał nagrodę Stalina I stopnia za całokształt badań nad chemizmem mięśni w r. 1942, order Lenina (1944) i order Czerwonego Sztandaru Pracy (1945). Spotkały go jednak represje w okresie walki z mendelizmem i morganizmem. Aresztowany na początku stycznia 1949, zmarł 29 I 1949 w Moskwie. Miejsce pochowania nie jest znane. Zrehabilitowany został w r. 1954. Symboliczny grób P-a znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W r. 1960 wydano w Moskwie jego Izbrannye trudy.

Żonaty po raz pierwszy z Raissą, P. miał syna Gustawa Teodora (ur. 1908), przebywającego stale we Francji, i córkę Claire Walter (1911–1972), malarkę. Rozwiedziony, ożenił się powtórnie w r. 1920 z Renatą Taubenhaus. W tym małżeństwie miał córkę Justynę (1921–1930) i syna Jana Oskara (ur. 1923), lekarza chirurga.

Fot. w Materiałach Red. PSB; – Bol’šaja sovetskaja enciklopedija, Moskva 1975 XIX; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Wawrzyczek W., Encyklopedyczne wiadomości o chemikach i twórcach chemii, Olsztyn 1958 s. 52–3; Dictionary of Scientific Biography, New York 1974 X 326–7; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1935/36, Zurich 1937; Nieciowa, Członkowie AU i PAU; – Heller J., Mozołowski W., Jakub Karol Parnas. Działalność nauczycielska w latach 1916–1939, „Postępy Biochemii” 1958 nr 1 s. 5–16 (spis prac, fot.); Jaworski L., Gimnazjum VI im. Stanisława Staszica we Lwowie 1902–1927, Lw. 1927 s. 145–6; Kalckar H. M., Biological phosphorylations, Englewood Cliffs 1969 s. 376; Korzybski T., Wielki biochemik polski Jakub Karol Parnas, „Problemy” 1964 s. 296–7 (fot.); toż w: Wkład Polaków do nauki, W. 1967 s. 225–30; Mann T., Prof. J. K. Parnas, „Nature” T. 175: 1955 s. 532; Mochnacka I., Prace J. K. P-a wykonane w latach 1907–1939, „Acta Biochemica Polonica” T. 3: 1956 nr 1 s. 3–39 (fot., spis prac); Needham D., Machina carnis, Cambridge 1971 s. 706 (niepełny spis prac); Roczn. PAU 1930/31, s. XLIII–XLV (spis prac); Scienzati e technologi contemporanei, Milano 1974 I–III; Seyda B., Dzieje medycyny, W. 1973 s. 521; „Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” T. 5: 1925 s. 176–7 (spis prac); Zwozdziak W., Historia wydziału lekarskiego Uniwersytetu Lwowskiego, „Arch. Hist. Med.” T. 28: 1965 nr 1/2 s. 59–60; – Kronika Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie za rok szkolny 1920–1921, Lw. 1923 s. 53; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/35; Skład Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, 1920/21–1938/39; Vincenz S., Tematy żydowskie, Londyn 1977 s. 55–6; – Gł. B. Lek.: Zbiory specjalne, fot.; Instytut Biochemii i Biofizyki PAN w W., (fot.); Materiały Red. PSB: Autobiografia P-a; – Dokumenty w posiadaniu syna Jana; – Informacje Tadeusza Korzybskiego i syna Jana.

Teresa Ostrowska